Μικρασία καί Ελληνισμός

του Φώτη Κόντογλου

(Πονεμένη Ρωμιοσύνη – Έλληνες και Τούρκοι)

…Τα πιο σπουδαία κέντρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού ήτανε οι παρακάτω πολιτείες:

Η Σμύρνη, το πιο εμπορικό λιμάνι της Ανατολής, προ πάντων μετά την Επανάσταση του 21, πού ξεπέρασε στο εμπόριο και την Πόλη. Κοντά στο εμπόριο καλλιεργηθήκανε και τα γράμματα, με σκολειά πού ήτανε από τα πιο αρχαία ελληνικά σκολειά της Τουρκοκρατίας, όπως ήτανε η Ευαγγελική Σχολή. Τί εκκλησίες, τί λέσχες, τί νοσοκομεία, τί πτωχοκομεία, τί αδελφότητες, τί σύλλογοι, τί εφημερίδες, τί περιοδικά, τί βιβλία, τί εργοστάσια! Την ιστορία αυτής της λαμπρής πολιτείας τη γνωρίζουνε λίγο - πολύ όλοι, καί δε γράφω παραπάνω. Οι Τούρκοι τη λέγανε «Γκιαούρ Ιζμίρ», «Άπιστη Σμύρνη», δηλαδή χριστιανική...

Το Αϊβαλί (Κυδωνιές), το πιο ελληνικό μέρος της Μικράς Ασίας, γιατί σ' όλες τις άλλες πολιτείες υπήρχανε Τούρκοι, σε πολλές είχε και Αρμένηδες, Εβραίους και Λεβαντίνους, ενώ μοναχά στο Αϊβαλί είχε όλο Έλληνες, όπως, να πούμε, η Καλαμάτα, η Τρίπολη, η Πάτρα. Κι αυτό γίνηκε, γιατί ήτανε ελεύθερη, σαν κράτος ιδιαίτερο, επειδής είχε πάρει απίστευτα προνόμια από τα 1780. Τότε συστήθηκε κ' η φημισμένη Σχολή, πού φώτισε όχι μοναχά τη σκλαβωμένη Ελλάδα, άλλα καί τον έξω κόσμο, αφού πολλοί σπουδαίοι Ευρωπαίοι σπουδάσανε σ' αυτή, καί τη λέγανε Νέα Μίλητο. Το πατριωτικό αίσθημα πού είχανε οί Αϊβαλιώτες δεν περιγράφεται. Η πατρίδα τους χάλασε πολλές φορές από τους Τούρκους, μα ξανάνθισε, και καταστάθηκε πολύ πλούσια. Στά 1821 είχε τριανταδύο χιλιάδες κατοίκους. Τα τελευταία χρόνια πριν από την καταστροφή, είχε φτάξει στον κολοφώνα, κ’ είχε περισσότερους από σαράντα χιλιάδες κατοίκους, όλο Έλληνες.

Τα Βούρλα, πού οι περισσότεροι κάτοικοι τους ήτανε Έλληνεςς. Είχε σπουδαία κοινότητα, πού διατηρούσε την «Αναξαγόρειον Σχολήν», ιδρυμένη στά 1760, νοσοκομείο, αδελφότητες, συντεχνίες, γεωργικό σύνδεσμο. Οι Βουρλιώτες φημιζόντανε για παλικάρια, σαν τους Αϊβαλιώτες.

Το Αϊδίνι, με μεγάλα παζάρια, μέρος ευτυχισμένο... Πριν από την καταστροφή ο ελληνικός πληθυσμός ανέβηκε σε δώδεκα χιλιάδες. Είχε καλά σκολειά...

Η Μαγνησία, μέσα σ' έναν μεγάλον κάμπο, πλούσια πολιτεία. Το εμπόριο ήτανε στά ελληνικά χέρια, κ’ η ελληνική γλώσσα μιλιότανε απ’ όλους.

Η Πέργαμος, άλλη φορά ήτανε σχεδόν ολότελα τούρκικη, τα τελευταία όμως χρόνια οι Έλληνες είχανε πληθύνει πολύ, καί κρατούσανε στα χέρια τους το εμπόριο. Ήτανε παραπάνω από εικοσιπέντε χιλιάδες.

Η Παλιά και Νέα Φώκια, πολιτείες ελληνικότατες. Η Παλιά είχε οχτώ χιλιάδες τρακόσους κατοίκους, κι απ’ αυτούς οι έξι χιλιάδες τρακόσοι ήτανε Έλληνες. Η Νέα Φώκια είχε εφτάμισυ χιλιάδες κατοίκους, όλους Έλληνες.

Το Αδραμύτι, πολιτεία πολύ αρχαία, αρχαιότερη από την Τρωάδα. Είχε πλούσια κοινότητα. Οι μισοί κάτοικοι ήτανε Έλληνες ευκατάστατοι, με καλά σκολειά.

Η IIρούσα, η ξακουστή πολιτεία, πρώτη πρωτεύουσα των Τούρκων. Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες είχανε πληθύνει, με καλά σκολειά, τα λεγόμενα Ζαρίφεια, από τον ευεργέτη Γ. Ζαρίφη.

Αλλά το άσπρο χαρτί πού μου απόμεινε είναι λίγο για να γράψω με τα καθέκαστα και τις άλλες ελληνικές πολιτείες της Μικράς Ασίας ή, τουλάχιστον, όσες είχανε ζωντανούς Έλληνες, όπως ήτανε τα Σώκια, ο Τσεσμές, τα Αλάτσατα, το Ντικελί, το Φρένελι, το Γιανιτσαροχώρι, τα Μοσκονήσια, το Κεμέρι, τα Μουντανιά, η Κίος, το Μιχαλίτσι, η Αρτάκη, η Πάνορμος, ο Μαρμαράς, το Εσκί Σεχίρ, το Αφιόν Καρά Χισάρ, η Κιουτάχεια, το Αξάρι, η Φιλαδέλφεια, ο Κασαμπάς, το Ναζλί, το Ντβνιζλί, η Αττάλεια, η Μάκρη και πλήθος άλλες πολιτείες.

Μα ποιος να μετρήσει καί να ιστορίσει τις ελληνικές πολιτείες του Πόντου, αρχαιότατα κάστρα του Ελληνισμού, την Τραπεζούντα, την Κερασούντα, τη Σινώπη, τα Κοτύωρα, και τόσες άλλες; Ή τις πολιτείες της Καππαδοκίας, πού στάθηκε η Αγία Τράπεζα της Ορθοδοξίας, την Καισαρεία, το Μουταλάσκι, τη Σινασό;

Όλοι οι Έλληνες, σε κάθε χώρα, αγαπούνε τη θρησκεία τους. Οι Μικρασιάτες όμως την αγαπούνε ακόμα περισσότερο. Η Μικρά Ασία ήτανε Βυζάντιο. Οι εκκλησιές ήτανε ακαταμέτρητες. Κι όλοι, μικροί - μεγάλοι, ακόμα κ’ οι γυναίκες, ξέρανε να ψέλνουνε. Η παράδοση ήτανε ολοζώντανη στίς καρδιές τους. Κατά τα χρόνια της σκλαβιάς, πλήθος χριστιανοί μαρτυρήσανε και αγιάσανε. Είναι γραμμένοι σ' ένα βιβλίο λεγόμενο «Νέον Μαρτυρολόγιον». Για τους Έλληνες η θρησκεία είναι τόσο σπουδαία, όσο σε κανέναν άλλον λαό. Θρησκεία και πατρίδα είναι μαζί. Όσο είχε πίστη ο Έλληνας, οι διάφορες προπαγάνδες δεν κάνανε τίποτα. Τώρα μοναχά, πού μπήκε η απιστία σε πολλές ελληνικές ψυχές, κι ο υλισμός κ' η καλοπέραση καταστρέψανε την πνευματική ευαισθησία τους, τώρα οι διάφορες προπαγάνδες απλώσανε στο έθνος μας.

Σάν χριστιανός, ποθώ να βλέπω να ζούνε σαν αδέρφια όλοι οι άνθρωποι, να μην οχτρεύουνται ο ένας τον άλλο. Οι Έλληνες κ' οι Τούρκοι ζήσανε αιώνες ο ένας κοντά στον άλλον. Αν δεν κάνω λάθος, οι Έλληνες είναι πιο βολικοί για μια τέτοια ειρηνική ζωή. Δεν το λέγω επειδής είμαι Έλληνας, αλλά γιατί αύτή είναι η αλήθεια. Ο φλογερός πατριωτισμός πού έχουμε, δεν εκφυλίζεται ποτέ σε σιχαμερό σωβινισμό. Κι ούτε οχτρεύουνται οι Έλληνες τους ξένους, μάλιστα τους αγαπάνε τόσο, πού το παρακάνουνε. Οι αιχμάλωτοι που πιάσανε στους πολέμους, οι Ιταλοί, οι Γερμανοί, οι Τούρκοι, οι ίδιοι μαρτυρούνε πως ο Έλληνας είναι μεγαλόψυχος στους οχτρούς του, και πώς ξεχνά γρήγορα το κακό πού του έκανε ο άλλος. Οι Εβραίοι, πού κακοπαθήσανε και μαρτυρήσανε σε άλλες χώρες, στην Ελλάδα ζήσανε και ζούνε σαν να 'ναι στον τόπο τους, κι αυτό το λένε μ’ ευγνωμοσύνη. Το ίδιο κ' οι Αρμένηδες. Καί τούτο το φαινόμενο έχει μεγαλύτερη σημασία, αν συλλογιστεί κανένας τα στενά σύνορα μας και τη φτώχεια μας, σε καιρό πού άλλες χώρες πλούσιες και απέραντες δε χωνεύουνε τον ξένο πού πάτησε στο χώμα, τους. Σέ καμιά χώρα ο ξένος, όποιος κι αν είναι, δε ζει με τόση ελευθερία και τόσο ευχάριστα όσο στην Ελλάδα— στη μικρή, στη φτωχή και στη χιλιοαδικημένη την Ελλάδα.