Ο Άγιος Φώτιος ο Μέγας.

 

Ο Μέγας Φώτιος γεννήθηκε το 820 στην Κωνσταντινούπολη σε μια εποχή που την Ρωμανία/Βυζάντιο μάστιζε η επί 116 χρόνια Εικονομαχία, που η διαμάχη, ο φανατισμός και ο εγωϊσμός χώρισε τους χριστιανούς σε εικονόφιλους και εικονομάχους, προξενόντας πολλά προβλήματα στην Εκκλησία και στο Κράτος.

Ζει τον 9^ο αιώνα, προσηλωμένος στην Ορθοδοξία και στον Ελληνισμό που αποτελούν την ουσία του Βυζαντίου. Έξυπνος, σοφός, συνετός, χαρισματικό ήθος, αγαπητός, περιζήτητος, φιλομαθής, μεγαλοφυής, θαυμαστής της μοναχικής ζωής, με λαμπρή θεολογική μόρφωση, πανεπιστήμων, οπαδός του Αριστοτέλη, άριστος γνώστης της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας, σπούδασε γραμματική, ποίηση, ρητορική, φιλοσοφία, ιατρική και ότι άλλη επιστήμη υπήρχε. Ήταν ένα εκπληκτικό μυαλό. Απέκτησε μεγάλο κύκλο μαθητών, έκανε σπουδαίες επιστημονικές μελέτες, γνωστοποίησε περισσότερο τις ελληνικές αρετές και την ουσία του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, παραβλέποντας την ελληνική ειδωλολατρία. Ερμήνευσε την Αγία Γραφή, βασιζόμενος σε Πατερικά κείμενα. Ανέδειξε 280 μη εκκλησιαστικά έργα, πολλά εκ των οποίων ήταν αρχαίων συγγραφέων, αποδεικνύοντας ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν λογόκρινε ποτέ τα αρχαία συγγράμματα, παρά μόνον τα αιρετικά κείμενα και διέσωσε τα αρχαία ελληνικά έργα με τις σχολικές ανθολογίες στα σχολεία της, ενθαρρύνοντας τους χριστιανούς να τα μελετούν.

Ο Μέγας Φώτιος μόρφωνε, ενέπνεε, καθοδηγούσε τους πάμπολλους μαθητές του να ονειρευτούν μια ιδανική κοινωνία, Πατρίδα και Θρησκεία. Ήθελε να διαβάζουν οι μαθητές του τους αρχασίους συγγραφείς και την Αγία Γραφή. Είχε σπάνιες ικανότητες και καταπληκτική γνωσιολογική κατάρτιση. Ήταν ιδιοφυϊα. Προσέφερε λύσεις στα προβλήματα, διδάσκοντας την αληθινή κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, προβάλοντας την αιωνιότητα σε σχέση με το εφήμερο του ανθρώπου. Βοηθούσε αυτούς που ήθελαν να κατανοήσουν βαθύτερα την διδασκαλία του Χριστού, ασχολείτε με τις χριστιανικές αρετές, με την αμαρτία, με κοινωνικά θέματα, τη φύση μέσα στη Δημιουργία, φυσικά, αστρονομικά και ιατρικά θέματα, θεραπεύοντας πολλούς ως ικανότατος ιατρός. Ομιλεί για τις σχέσεις Πολιτείας και Εκκλησίας, την Εκκλησία που πάντα στήριζε ο λαός. Ασχολείται με την οικολογία, την μόλυνση του περιβάλλοντος και την απληστία των ανθρώπων απέναντι στη φύση. Έχει καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα για την αρχιτεκτονική και την αγιογράφηση των ναών. Συμβάλει τα μέγιστα στην πνευματική αφύπνιση, αξιοποιώντας την αρχαία ελληνική κληρονομιά. Οι μεγάλες μορφές του 9ου και 10ου αιώνα είναι μαθητές του Φωτίου που μαζί του συμβάλλουν στην αναγέννηση των γραμμάτων και των τεχνών, ιδρύονται ανώτατα σχολεία, οργανώνεται η εκπαίδευση, συγγράφονται πλήθος αγιολογικών έργων. Όλα αυτά δημιουργούν μια πνευματική ακτινοβολία. Το βυζαντινό κράτος μεταμορφώνεται σε Αυτοκρατορία του Ελληνικού Έθνους.

Ο Βασιλιάς Μιχαήλ Γ΄ του αναθέτει τη διοίκηση καίριων τομέων της απέραντης αυτοκρατορίας που απλωνόταν από την Ιλλυρία και την Αφρική έως τα βάθη της Ασίας. Με όπλα την διπλωματία και την Ιεραποστολή, οι λαοί που κυκλώνουν απειλιτικά την αυτοκρατορία, γίνονται φίλοι, εκπολιτίζονται, θαυμάζουν το Βυζάντιο, γοητεύονται από την χριστιανική πίστη, αναβιβάζει το Οικουμενικό Χριστιανικό Κράτος του Ελληνικού Έθνους! Τον προτείνουν για Πατριάρχη. Αυτός αρνείται! Ο Βασιλιάς διατάζει να τον συλλάβουν, να τον φυλακίσουν, να τον φρουρούν μέχρι να πει το "ναι"! Τον ψήφισαν ενώ διαφωνούσε.  Τον απειλούσαν, τον πίεζαν, αλλά αυτός αρνιόταν, έκλαιγε, οδυρόταν, αντιστεκόταν, αλλά και προσευχόταν να τον φωτίσει ο Θεός να πάρει την σωστή απόφαση, μέχρι που είπε "γεννηθήτω το θέλημά Του"! Αν και ήταν λαϊκός χειροτονείται μοναχός κλαίγοντας στις 20 Δεκεμβρίου του 857, στις 21/12 αναγνώστης, στις 22/12 υποδιάκονος, στις 23/12 διάκονος, στις 24/12 πρεσβύτερος και την ημέρα των Χριστουγέννων στον κατάμεστο ναό της Αγίας Σοφίας ανεβαίνει στον Αρχιερατικό θρόνο ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως γαλήνιος με δάκρυα στα μάτια. Ήταν μόλις 37 ετών. Από λαϊκός έγινε Πατριάρχης αυτός ο πανάξιος, πιστός άνθρωπος, ο κατάλληλος να αντιμετωπίσει τα μεγάλα προβλήματα της Ορθοδοξίας και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας! Τα όνειρά του είναι ο Χριστός και η Εκκλησία. Θέλει να φέρει ειρήνη και γαλήνη στην Εκκλησία. Αυτή η φωτισμένη από το Άγιο Πνεύμα προσωπικότητα, μελατά και γράφει, νουθετεί, διευθετεί, συμφιλιώνει, συγχωρεί, αγαπά ακόμα και τους εχθρούς του. Διοικεί και ποιμαίνει μια Εκκλησία που απλώνεται σε μια τεράστια αυτοκρατορία. Όπλα του η προσευχή, η θερμή πίστη, η έμπρακτη βίωση των χριστιανικών αληθειών. Με πλήθος ομιλιών (σώζονται 19), επιστολών (σώζονται τουλάχιστον 260) και εργασιών, βοηθά τους πιστούς στην καλύτερη κατανόηση των κειμένων των Γραφών. Σε μια σπουδαία επιστολή του γράφει για το ιεδώδες πρότυπο του κάθε χριστιανού ηγεμόνα, γράφει για όσα συντελούν στο να γίνεται καλύτερη η ψυχή, και όσα την καθαρίζουν από πλάνες και πάθη και την φωτίζουν με την λαμπρότητα των αρετών και της αλήθειας!!!

Όμως, με την άνοδό του στον Πατριαρχικό θρόνο ο διάβολος σκυλιάζει. Αρχίζει μεγάλη διαμάχη μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Από το 800 η αυτοκρατορία είχε χωριστεί σε δύο μέρη. Η Δυτική Εκκλησία είχε υποστηρίξει και έστεψε αυτοκράτορα στη Δύση με έδρα τη Ρώμη τον Καρλομάγνο. Έτσι υπήρχαν δύο αυτοκράτορες. Ένας στη Δύση και ένας στην Ανατολή. Η Ανατολική αυτοκρατορία είχε Ελληνικό χριστιανικό πνεύμα και γλώσσα και στη Δυτική κυριαρχούσαν οι Λατίνοι παπικοί και οι Φράγκοι κληρικοί και ηγεμόνες. Η Εκκλησία της Ρώμης πίστευε λανθασμένα ότι είχε το πρωτείο έναντι όλων των άλλων Εκκλησιών και ότι ο Πάπας έπρεπε να ρυθμίζει τα θέματα όλων των Εκκλησιών. Ο τότε Πάπας Ρώμης Νικόλας Α΄ διαμαρτύρεται στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου ότι εξέλεξαν Πατριάρχη τον Φώτιο χωρίς να ζητήσουν την γνώμη του. Ο Πάπας ήταν πολύ ενοχλημένος και για την επάνοδο στην Βυζαντινή αυτοκρατορία των μεγάλων επαρχιών της Σικελίας, της Καλαβρίας, του Ιλλυρικού και της νεοφώτιστης Βουλγαρίας. Ζήλευε την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης, που ήταν ένα πολύ ισχυρό και καλά οργανωμένο κράτος που ασκούσε έντονη γοητεία με την Θρησκεία και τον πολιτισμό του. Οργιζόταν επειδή δεν μπορούσε να υποτάξει υπό την επιρροή του, μεγάλα τμήματα της ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, θεωρώντας ότι είχε λάβει άνωθεν την εξουσία για όλη τη γη. Θεωρεί εμπόδιο σε όλες αυτές τις πλάνες, την τεράστια ακτινοβολία του Φωτίου. Αυτά ήταν η αιτία του πρώτου σχίσματος, που αργότερα ήρθη πρόσκαιρα μέχρι που επακολούθησε το οριστικό σχίσμα του 1054. Επίσης, ο πρώην Πατριάρχης Ιγνάτιος, που τον απομάκρυνε η πολιτική εξουσία και όχι ο Φώτιος που δεν ήθελε να γίνει Πατριάρχης, πρωτοστατεί και εκείνος σε συκοφαντίες εναντίον του Φωτίου και αρχίζει μεγάλο και βίαιο αγώνα εναντίον του.

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, χάριν του σημαντικότατου ρόλου του Μεγάλου Φωτίου, βρισκόταν σε μεγάλη ακμή. Η εκπληκτική φυσιογνωμία του Φωτίου ακτινοβολεί Χριστιανισμό και Ελληνισμό. Συνεχίζει το θεάρεστο έργο του και αφού σβήνει τα ίχνη της εικονομαχίας και των αιρέσεων, αντιμετωπίζει την αδηφάγο πολιτική των Παπών της Δύσεως. Ο Άγιος Φώτιος, ως δυναμική προσωπικότητα και ως Πατριάρχης υψηλού διαμετρήματος, με μεγαλοφυή σύλληψη χαρίζει στους νεοφώτιστους χριστιανικούς λαούς (Σλάβους, Ρώσσους, Βουλγάρους, Μοραβούς, Βοημούς και Αρμενίους) νέα δική τους γλώσσα για να αναπτυχθούν στον χριστιανισμό μέσα από την δική τους παράδοση, ενώ ο Πάπας καθιέρωνε η "λατρεία" να γίνεται στη λατινική γλώσσα.

Ο Μέγας Φώτιος στηριζόμενος στους Μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και στην σωστή αρχαία ελληνική γραμματεία, στην κλασική παιδεία, είναι ένας πραγματικά μεγάλος Οικουμενικός Πατριάρχης, με μεγάλη πείρα, οργανωτικές ικανότητες, έχοντας γύρω του ένα εκλεκτό επιτελείο βοηθών, πρώην μαθητών του, καλά καταρτισμένων. Δρα παντού και πάντοτε με ειλικρινή ταπείνωση, απαντά στη βία και την καταστροφή με αγάπη, στον πόλεμο με ειρήνη, στην αγριότητα και το χάος με την ηρεμία και τον πολιτισμό. Όταν ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ απουσίαζε σε εκστρατείες και επιτίθονταν στην Κωνσταντινούπολη ο άγριος τότε λαός των Ρως (Ρώσων) καταστρέφοντας, λεηλαλώντας και φονεύοντας όποιον έβρισκαν μπροστά τους, ο Πατριάρχης Φώτιος δεν τα χάνει. Οργανώνει την άμυνα της Βασιλεύουσας. Δεήσεις και προσευχές αναδύονται από κάθε σπίτι, ναό, ακόμα και από τα Ανάκτορα. Επικαλούνται την μεσιτεία της Θεοτόκου με ψαλμωδίες και λιτανείες του ωμοφόριου της Παναγίας που μόλις αγγίζουν την άκρη του στη θάλασσα, η γαλήνη μετατρέπεται σε τρικυμία που καταστρέφει τα πλοία των εχθρών. Ο Άγιος Φώτιος μετά την πανωλεθρία των Ρώσων στέλνει ιεραποστόλους σ' αυτή την ειδωλολατρική χώρα και κηρύτουν τον Χριστό. Πολλοί Ρώσοι έγιναν χριστιανοί και ημέρεψαν. Αποστέλνει τα αδέλφια Κύριλλο και Μεθόδιο ως ιεραποστόλους στους Χαζάρους, συγκινημένος από τα αιτήματά τους που βαφτίζονται με μεγάλη χαρά. Η Μοραβία (Σλοβακία) ζητά βοήθεια από την Κωνσταντινούπουλα για να διδαχθεί ο λαός του την ορθή πίστη, συνεπαρμένη από το δέος και τον θαυμασμό που ενέπνεε το Βυζάντιο σε όλους τους λαούς που έρχονταν σε επαφή μαζί του, για την ορθή χριστιανική πίστη που κατείχε και την άρτια κρατική οργάνωσή του. Της Ιεραποστολής στη Μοραβία ηγούνται ο μαθητής του Κύριλλος και ο μοναχός αδελφός του Μεθόδιος, κάτι που συνεχίζεται και με τους Σέρβους και τους Κροάτες. Οι λαοί συγκινήθηκαν και αγάπησαν τους Έλληνες Ιεραποστόλους, όταν άκουγαν τον Λόγο του Θεού στη γλώσσα τους και τον είδαν γραμμένο στην γλώσσα τους, θαυμάζοντας όλοι αυτό το εκπληκτικό ιεροποστολικό κατόρθωμα.  Ο ίδιος ο Φώτιος πρωταγωνιστεί στην ιεραποστολή και κατήχηση στην Βουλγαρία, μαζί με μαθητές του Μεθοδίου που εργάζονται σκληρά. Τούς στέλνει δασκάλους και κληρικούς, τεχνίτες, ζωγράφους, αρχιτέκτονες κ.λ.π. Ιδρύουν σχολεία, μονές, μετέφρασαν ελληνικά κείμενα στην σλαβονική γλώσσα, που έγινε η επίσημη γλώσσα της Βουλγαρίας. Οι Βούλγαροι που ήδη γοητεύονταν από την Βασιλεύουσα σε κάθε επίσκεψή τους, γίνονται χριστιανοί.

Όμως, η Βουλγαρία γίνεται το μήλον της έριδος μεταξύ Βυζαντίου και Δύσης. Ο Πάπας δημιουργεί έντονο ανταγωνισμό διεκδικώντας την Βουλγαρία. Προκαλεί λυσσαλέο πόλεμο κατά του Φωτίου, ο οποίος δεν ήθελε να διδαχθούν οι Βούλγαροι τις αιρετικές κακοδοξίες των παπικών. Ο νέος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Βασίλειος Α΄, που είχε φονεύσει τον προηγούμενο αυτοκράτορα, και ο Φώτιος εξαιτίας αυτής της πράξης απαγόρευσε στον Βασίλειο να κοινωνήσει, εκτός της φιλοδυτικής πολιτικής του, θεωρεί ότι ο Μέγας Φώτιος τον επισκιάζει σαν προσωπικότητα και γι' αυτό τον εκθρονίζει και τον φυλακίζει στην Μονή της Αγίας Σκέπης στην Βασιλεύουσα, επαναφέροντας παράνομα ως Πατριάρχη τον Ιγνάτιο που απομακρύνει και τους συνεργάτες του Φωτίου, καίνε αξιόλογα χειρόγραφά του, καθώς και ναούς που είχε ανεγείρει ο Φώτιος. Ο νέος Πάπας Ρώμης Αδριανός Β΄ συγχαίρει τον Ιγνάτιο και ζητάει σύγκληση Συνόδου για να δικάσει τον Φώτιο και τους οπαδούς του. Σ΄ αυτή την αποκαλούμενη ψευδοογδόη ή ψευτοοικουμενική, που συμμετείχαν 12 άτομα όλοι κι΄ όλοι, μεταφέρουν τον Φώτιο στην Αγία Σοφία με σκοπό να τον εξουθενώσουν και να τον εξευτελίσουν. Τόσο μίσος μόνο ο διάβολος μπορεί να σταλάξει στις ψυχές των ανθρώπων, χωρίς τουλάχιστον να καταλαβαίνουν οι του Πατριαρχείου ότι συντελούσαν στο να γίνει η Ανατολή υποχείριο του Πάπα. Επιβάλλουν στον Φώτιο ποινή αναθέματος. Ο ιερός Φώτιος σιωπούσε. Οι παπικοί πήραν βιαστικά τα "πρακτικά" και έφυγαν χαρούμενοι για την Ρώμη, αλλά στο Δυρράχιο της Ηπείρου τους επιτέθηκαν ληστές και τους πήραν τα πάντα κι έτσι χάθηκαν τα "πρακτικά".

Οι οπαδοί του Ιγνατίου συνεχίζουν τις αδικίες, τα μίση, τους εγωϊσμούς και τις έχθρες. Ζητούν να εξοριστεί ο Φώτιος. Τρία χρόνια ο Άγιος υποφέρει τα πάνδεινα. Ασθενεί χωρίς ιατρική περίθαλψη, του στερούν τις επισκέψεις φίλων και συγγενών, τον ανακρίνουν ταπεινωτικά, του αφαιρούν τα βιβλία που διάβαζε, τον εξευτελίζουν συνεχώς. Ήρεμος, αντλεί κουράγιο από την προσευχή. Υποφέρει ταπεινά την ανθρώπινη εμπάθεια. Λέγει: "Ζω ζωή πιο πικρή κι απ' τον θάνατο, είμαι αιχμάλωτος....". Ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ κατανοεί το ολέθριο λάθος του όταν έδιωξε τον Φώτιο και ανέθεσε στον Πάπα να επέμβει στα ανατολικά ζητήματα. Ο Βασίλειος διδάχθηκε ότι το κράτος θα μπορούσε να επιβιώσει μόνον αν συνεργαζόταν η πολιτική εξουσία με την εκκλησιαστική. Ένας μεγάλος σεισμός στην Κωνσταντινούπολη που προξένησε πολλές καταστροφές, τους έκανε όλους να καταλάβουν ότι όλα αυτά συνέβαιναν εξ' αιτίας της άδικης εξορίας του Αγίου Φωτίου. Ο αυτοκράτορας ανακαλεί την εξορία του Φωτίου, τον εγκαθιστά στα ανάκτορα και ζητά την συνεργασία του. Του εμπιστεύεται την διαπαιδαγώγηση των διαδόχων του θρόνου γιων του. Ο Φώτιος γίνεται σύμβουλος του αυτοκράτορα. Αμνησίκακος, συνεργάζεται για τον καλό της Εκκλησίας και του Κράτους. Μένει γαλήνιος, δεν μισεί κανέναν, μισεί την αμαρτία που δημιουργεί τέτοιες καταστάσεις. Αγάπη και απέραντη ταπείνωση κυριαρχεί στη ψυχή του Αγίου Φωτίου. Αυτά όλα δείχνουν το ψυχικό μεγαλείο του.

Μετά τον θάνατο του Ιγνατίου η Αγία Εκκλησία ομόψυχα καί ομόγνωμα ανεβάζει και πάλι τον Μέγα Φώτιο στον Πατριαρχικό θρόνο. Ο Φώτιος ανενόχλητος συνεχίζει το θεάρεστο έργο του. Ξεχνά ότι του έκαναν. Μόνο μια μεγάλη καρδιά σαν του Φωτίου θα μπορούσε να αγκαλιάσει φίλους και εχθρούς. Ασκεί μεγάλο φιλανθρωπικό έργο για φτωχούς, χήρες, ορφανά, αρρώστους. Αγάπη για όλους. Χτίζει σχολεία, βιβλιοθήκες, ιδρύματα, καλλιεργεί επιστήμες, εκπαιδεύει, αποκτά πλήθη μαθητών, στελεχώνει την Εκκλησία, το κράτος, την κοινωνία.

Στην Ρώμη μετά τον θάνατο του Πάπα Αδριανού τον διαδέχεται ο Ιωάννης Η΄ που αποδέχεται τον Φώτιο ως Πατριάρχη και δηλώνει πίστη στις Οικουμενικές συνόδους, αλλά ο επόμενος Πάπας Μαρίνος ραδιουργεί εναντίον του Φωτίου, πεθαίνει όμως και αυτός. Τον διαδέχεται ο Αδριανός Γ΄ που παρερμήνευσε την ταπεινοφροσύνη και την υποχωρητικότητα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και θέλει αλαζονικά να συνεχίσει την επεκτατική πολιτική της Δυτικής Εκκλησίας.

Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Βασιλείου Α΄τον διαδέχεται ο γιος του Λέων ΣΤ΄ ο σοφός, μαθητής του Φωτίου, που όμως επειδή είχε κατηγορηθεί για συνωμοσίες εναντίον του πατέρα του και είχε ελεγχθεί από τον Φώτιο για να τον εκδικηθεί τον κατεβάζει ως αγνώμων από τον Πατριαρχικό θρόνο και τον εξορίζει στη Μονή Αρμενιανών. Απομονωμένος εκεί, ζει τα τελευταία 5 έτη της ζωής του. Πικραινόταν και στενοχωριόταν που για ασήμαντους λόγους καί από τον εγωϊσμό ενός αυτοκράτορα, σταματούσε απότομα η ακτινοβολία της Ορθοδοξίας. Βιώνει το "πάντες οι θέλοντες ευσεβώς ζην εν Χριστώ Ιησού διωχθήσονται". Ειρηνικός και γηλήνιος στις 6 Φεβρουαρίου 891 (κατά άλλους 897 ή 898) αναπαύθηκε εν Κυρίω. Το λείψανό του μεταφέρθηκε με μεγάλες τιμές στο Ναό Αγ. Ιωάννου Προδρόμου της Κωνσταντινούπολης και από πολύ νωρίς κατατάχθηκε στη χορεία των Αγίων. Μέχρι σήμερα όλοι τον επαινούν, ακόμα και πολλοί παπικοί.

Γράφουν για τον Μέγα Φώτιο:

"Ο Φώτιος υπήρξε η πιο αντιπροσωπευτική μορφή του βυζαντινού πολιτισμού, υπερασπιστής της Ορθοδοξίας, εμπνευστής του ιεραποστολικού έργου, ένσαρκώνει άριστα τη συμφιλίωση Ελληνισμού και Χριστιανισμού" (Lemerle).

"Ήταν εγκαλώπισμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και μεγάλη δόξα του Ελληνικού Γένους". (Αρχιεπ. Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος)

"΄Ηταν τόσο έξοχος ώστε κανένα άλλο όνομα δεν έλαμψε σαν το δικό του στο βυζαντινό στερέωμα για χίλια χρόνια" (Κωνστ. Παπαρρηγόπουλος)

"Ο Φώτιος αναδείχθηκε η εξοχότερη εκκλησιαστική προσωπικότητα ολόκληρης της μεταπατερικής εποχής" (Δ.Σ. Μπαλάνος)

"Ήταν το ισχυρότερο όπλο του Βυζαντίου στην αντιλατινική πολιτική" (Μίλτων Ανάστος)

Στρατής Ανδριώτης

Βιβλιογραφία: "Άγιος Φώτιος ο Μέγας και Θαυματουργός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως - Βίος και πολιτεία" του Κωνσταντίνου Α. Κατσάνη - Έκδοση Ιερού Ναού Αγίου Φωτίου Θεσσαλονίκης.