Παναγία Τρουλωτή

Σέ μία ἀπό τίς ὡραιότερες περιοχές τῶν ἀνατολικῶν ἀκτῶν τῆς Λέσβου, βρίσκεται τό χωριό Πύργοι Θερμῆς, σέ ἀπόσταση μόλις 10 χιλιομέτρων ἀπό τήν πόλη τῆς Μυτιλήνης. Μπροστά στήν πανέμορφη ἀγκαλιά τῆς νησιωτικῆς αὐτῆς γῆς, μέσα στό Αἰγαιοπελαγίτικο φῶς τοῦ ἥλιου, δεσπόζει ὁ περικαλλής Βυζαντινός Ναός τῆς Παναγίας Τρουλωτῆς. Κτισμένος ἀντικριστά στή θάλασσα, πάνω σ’ ἕνα γραφικό ὕψωμα, στέκει ἀγέρωχος στό διάβα τῶν αἰώνων, διασώζοντας τήν εὐσέβεια, τήν ἀγάπη καί τήν εὐλάβεια τῶν Χριστιανῶν ὅλων τῶν γενεῶν.
Πρόκειται γιά ἕνα σπουδαῖο προσκύνημα, τό ὁποῖο πλουτίζει τήν θρησκευτική παράδοση τῆς Ἁγιοτόκου Λέσβου καί συνάμα ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα Χριστιανικά μνημεῖα, πού παρου-σιάζει ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον, συμμετέχοντας στή διαχρονική ἐξέλιξη τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ νησιοῦ.
Ἀπό τά βάθη τῶν αἰώνων, ὁ Ναός τῆς Παναγίας Τρουλωτῆς, ἀναδύεται σάν ἕνας πολύτιμος θησαυρός μέσα ἀπό τό μακρινό παρελθόν, ὅπου ἡ χάρη τῆς Παναγίας, μᾶς κοινωνεῖ στά νάματα τῆς Ρωμηοσύνης καί τοῦ Ὀρθοδόξου Ἑλληνισμοῦ. Μέσα ἀπό μία μακραίωνη καί ἐπίμοχθη διαδρομή, ἀκολουθώντας τά ἴχνη τῆς Ρωμαίϊκης-Βυζαντινῆς, τουρκοκρατού-μενης, ἀπελευθερωμένης καί νεώτερης Ἑλλάδας, κινδύνευσε πολλές φορές, ἄντεξε ὅμως, ὡς μία αἰώνια μαρτυρία τῆς Χριστιανικῆς πίστεως. Ὁ πάνσεπτος αὐτός Ναός ἀποτελεῖ μία πολύτιμη ἀξία πού τράφηκε ἀπό τό Ὀρθόδοξο Γένος, συνεχίζοντας τήν Χριστιανική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, διατηρώντας ἀκέραιη τήν πνευματική μας συνείδηση. Σάν πνευματικός φάρος ἀκτινοβολεῖ τό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας, δείχνοντας τό δρόμο τῆς αἰωνιότητας.
Μπροστά στό κάλλος αὐτοῦ τοῦ Ναοῦ, ὁ χρόνος σταματάει. Καθετί ἔχει τήν μυστηριακή του ἀξία, καθώς ὅλα εἶναι συνυφασμένα μέ τήν ἱστορία καί τόν πλοῦτο τῆς Χριστιανικῆς ζωῆς. Μνῆμες πα-λαιῶν ἐποχῶν, μοιάζουν μέ σελίδες γεγονότων, γεμάτες ἀπό χαρές καί δόξες, πόνους καί δάκρυα. Τά δάκρυα μίας ὁλόκληρης ἱστορίας.
Ἀνηφορίζοντας τόν παραδοσιακό λιθόστρωτο δρόμο, πού συνδέει τήν κεντρική ὁδό τοῦ χωριοῦ μέ τό Ναό, ἀντικρίζουμε ἀνάμεσα στίς συστοιχίες τῶν ἐλαιώνων, κάτω ἀπό τόν γαλάζιο οὐρανό τοῦ Αἰγαίου, τό Ναό τῆς Παναγίας Τρουλωτῆς, νά περιτριγυρίζεται ἀπό τίς φυσικές ὁμορφιές καί τίς ἀνά τῶν αἰώνων δημιουργίες τῶν ἀνθρώπων, νά λούζονται ἄλλοτε στό φῶς καί τόν πολύ ἥλιο καί ἄλλοτε μέσα στούς βαρεῖς χειμῶνες, μέ τούς γνώριμους ἤχους τῆς βροχῆς καί τῶν ἀνέμων, νά κανοναρχοῦν μαζί μέ τή φωνή τῆς Ὀρθοδοξίας, αἰῶνες ὁλόκληρους.
Μία αὔρα γαλήνης ξεχύνεται ἀπό τό Ναό, πού φθάνει ὡς τά ἀπέναντι Μικρασιατικά παράλια, ἀπ’ ὅπου προέρχεται ἡ πληθυσμιακή ἀνασυγκρότηση τοῦ χωριοῦ. Ἐδῶ, στήν περιοχή τῆς Θερμῆς ἄνθισε ἡ ἀσκητική καί μοναστική ζωή, δημιουργώντας μία πλούσια Ὀρθόδοξη παράδοση – πού συνεχίζεται μέχρι σήμερα – μέρος τῆς ὁποίας ἀποτελεῖ ὁ Ναός τῆς Παναγίας Τρουλωτῆς.
Ἄν καί ἡ ἱστορία τοῦ Ναοῦ χάνεται στή λησμονιά τῶν αἰώνων, ἡ Βυζαντινή μνήμη ἀναζητεῖ τίς σελίδες τῆς ἱστορίας καί τίς παραδόσεις, σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες τό Ναό φέρεται νά ἔχτισε μέ χρήματα πού μάζεψε ζητιανεύοντας ἡ αὐτοκράτειρα τοῦ Βυζαντίου Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία, ὅταν ἦταν ἐξόριστη στή Λέσβο, ἀπό τό Νοέμβριο τοῦ 802 ἕως τίς 9 Αὐγούστου τοῦ 803, ἡμέρα τῆς κοιμήσεώς της. Μέ τό κτίσιμο τοῦ Ναοῦ θέλησε νά ξεπλύνει μαζί μέ τά δάκρυα τῆς μετανοίας της, τό βαρύ ἁμάρτημα τῆς συνομωσίας, γιά τόν σφετερισμό τοῦ θρόνου τῆς Βασιλεύουσας, πού κατέληξε στή φυλάκιση καί τύφλωση τοῦ γιοῦ της Κωνσταντίνου ΣΤ΄ (15/8/797). Γι’ αὐτό ὁ Ναός εἶναι ἀφιερωμένος στήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου (15 Αὐγούστου) καί ἀποτελεῖ μαζί μέ τόν Ι.Ν. Ἀγίου Νικολάου τούς δύο ἐνοριακούς ναούς τῶν Πύργων Θερμῆς. Ὀνομάστηκε Τρουλωτή, γιατί στόν τροῦλο τοῦ Ναοῦ, τόν θόλο κοσμεῖ ἡ είκόνα τῆς Θεομήτορος, ἀντί τοῦ Παντοκράτορος. Ὁ ρυθμός τοῦ Ναοῦ εἶναι ἐγγεγραμμένος σταυροειδής μέ τροῦλο στηριζόμενο σέ τέσσερις πεσσούς. Πραγματικά, ὁ Ναός τῆς Τρουλωτῆς, εἶναι ὁλόκληρος ἕνα σχῆμα Σταυροῦ, γι’ αὐτό καί ἄντεξε στήν κακία τῶν ἐχθρῶν, σέ δύσκολους καιρούς πολέμων καί λεηλασιῶν. Εἶναι κτισμένος μέ τέτοιο τρόπο ὥστε νά σχηματίζεται τό σχῆμα τοῦ Σταυροῦ στήν κάτοψή του, πού ἀνυψώνεται καί συνδυάζεται μέ τίς καμάρες τῆς ὀροφῆς καί τόν τροῦλο. Τό σταυροειδές αὐτό σχῆμα, ἐκδηλώνεται καί ἐξωτερικά στή μέση τοῦ Ναοῦ.
Καθώς ἀπουσιάζουν οἱ γραπτές πληροφορίες ἤ κάποια κτητορική ἐπιγραφή, παρατηροῦμε ὅτι τέτοιους τύπους Ναῶν, μικρότερων καί ἁπλούστε-ρων στή δομή, συναντᾶμε ὅσο πλησιάζουμε στά χρόνια τῆς Εἰκονομαχίας καί τήν μακρά περίοδο τῆς ὕφεσης (8ος και 9ος αἰώνας), ὅπου οἱ οἰκονομικές συνθῆκες στό Βυζάντιο δέν ἦταν καλές, ἐνῶ ἀπό τά τέλη τοῦ 9ου αἰώνα καί μετά, οἱ τύποι τῶν τρουλαίων Ἐκκλησιῶν εἶναι πλινθοπερίβλητοι καί διακο-σμημένοι στήν τοιχοδομία.
Ὅπως ὅλοι οἱ Βυζαντινοί Ναοί, ἡ Παναγία Τρουλωτή εἶναι χωρίς πολύ φωτισμό, ὥστε ὁ ἐσωτερικός χῶρος νά εἶναι κατανυκτικός καί νά προσφέρεται γιά προσευχή, δημιουργώντας μία γαλήνια ἡσυχία. Μέσα στό ἱλαρό μισόφως καί στίς σκιές πού δημιουργεῖ αὐτό τό λιγοστό φῶς, ἀφουγκράζεται κανείς τό μονόλογο τῆς ἱστορίας, μέσα στή ροή τοῦ χρόνου. Γονυκλινής μπροστά στή θαυματουργή εἰκόνα τῆς Βρεφοκρατούσης Θεοτόκου, ὁ πιστός βιώνει τό μεγαλεῖο τῆς Ὀρθοδοξίας καί τῆς ἔνθεης ζωῆς τῆς Παναγίας.
Μετά τήν καθαίρεση τῶν ἐπιχρισμάτων (1992), ἀπεκαλύφθη ὅτι ὁ Ναός ἐσωτερικά ἦταν ἱστορημένος. Ἀναδείχτηκαν λείψανα παλαιῶν βυζαντινῶν καί μεταβυζαντινῶν τοιχογραφιῶν (1650) μέ Ἁγίους τῆς Ὀρθοδοξίας, πού τό μένος τῶν πολεμίων τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἀποτύπωσε πάνω τους ἔντονα τά καταστροφικά σημάδια. Εἶναι ἀποκαρ-διωτικό νά βλέπει κανείς τίς λιγοστές σωζόμενες καί μισοκατεστραμμένες τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, τῆς Ἁγίας Βαρβάρας, τῆς Ἁγίας Κυρια-κῆς, τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, νά εἶναι ἀκρωτηριασμένες.
Τό ξυλόγλυπτο τέμπλο τῆς Τρουλωτῆς, εἶναι ἔργο τοῦ 18ου αἰώνα. Εἶναι φτιαγμένο ἀπό ξύλο καρυδιᾶς καί θεωρεῖται ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα ἔργα ξυλογλυπτικῆς πού ἔχει νά ἐπιδείξει ἡ Λέσβος. Ἔχει σχῆμα ἰδιότυπο καί περιέχει ὡραῖα ξυλόγλυπτα τμήματα, ἀνάγλυφες παραστά-σεις μέ θέματα ἀπό τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη, μέ πλούσιο ἀνθικό διά-κοσμο, μικρά κιονό-κρανα, ἐπιβλητικά ἀετώματα, ἐνῶ περι-λαμβάνει 10 Δεσπο-τικές εἰκόνες καί μικρό ἑορτολόγιο μέ 7 εἰκόνες. Ἐπίσης, στό Ναό σώζονται φορητές εἰκόνες, ἱερά σκεύη καί ἐκκλησιαστικά βιβλία ἀπό τό 17ο καί 18ο αἰώνα, πού ἀποτελοῦν μία πολύτιμη κληρονομιά γιά τούς πιστούς.
Γενικά, ἡ ἀξία αὐτοῦ τοῦ Βυζαντινοῦ μνημείου εἶναι ἀνεκτίμητη, γιατί ἀντιπροσωπεύει μία μακρόχρονη παράδοση, ὅπου ἀκούραστα βλέμματα πολλῶν αἰώνων συγκέντρωσαν τό ἐνδιαφέρον τους σ’ αὐτό τό Ναό καί πολλές ψυχές δέχτηκαν τόν καθαγιασμό, τήν θεία χάρη καί τήν σωτηρία. Σάν σκιές προσευχῆς, ἅγιοι ἄνθρωποι ἀπό τά ἀρχαῖα χρόνια, θήτευσαν ὅλους αὐτούς τούς αἰῶνες στήν Παναγία Τρουλωτή διαποτισμένοι ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική παράδοση καί ἀφοσιωμένοι στόν τρόπο ζωῆς τῶν πραγματικῶν Ἑλλήνων.
Γι’ αὐτή τή σπάνια κληρονομιά χρειάζεται ἡ ἀσταμάτητη προσπάθειά μας, γιά νά διατηρηθεῖ καί νά ἀναδειχθεῖ ὁ Ναός τοῦτος, γιατί εἶναι πολύ σημαντικό νά διασώζονται μνημεῖα πού δείχνουν τήν ταυτότητα τῆς Ὀρθοδοξίας και τοῦ Γένους μας.

Στρατής Ανδριώτης