Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, βγήκε από το Άγιον Όρος και περιερχόταν την ύπαιθρο χώρα (Ήπειρο, Αλβανία, Μακεδονία) για να σταματήσει τους υπόδουλους Έλληνες που δεν άντεχαν τα βάσανα και τουρκεύανε. Με βαθυτάτη λύπη διαπίστωνε ότι Ελληνικά σχολεία δεν υπήρχαν. Όλοι σχεδόν οι Χριστιανοί, άνδρες και γυναίκες, ήσαν αγράμματοι και στα δάκτυλα της μιας χειρός σε κάθε χωριό μετριόταν οι γνωρίζοντες ανάγνωση και γραφή. Με θερμότητα μιλούσε στον λαό περί της αξίας των γραμμάτων, της αναγκαιότητας της χριστιανικής παιδείας και ανατροφής της νέας γενιάς, η οποία αργότερα δημιούργησε το θαύμα της επαναστάσεως του 1821. Κηρύττοντας έλεγε: «Ανοίξατε σχολεία. Να σπουδάζετε και σεις, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα, όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθατε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας να μανθάνουν τα Ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την Ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα Ελληνικά αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβεις εκείνα όπου ομολογεί η Εκκλησία μας. Καλύτερον, να έχεις Ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια, και ωσάν μάθει το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος…».