Δύση, Αναγέννηση και Διαφωτισμός

του π. Γεωργίου Μεταλληνού

Η σημερινή Ευρώπη δεν είναι άμεσος απόγονος της αρχαίας ελληνοχριστιανικής παραδόσεως, αλλά γέννημα των εξελίξεων, πού ακολούθησαν την υποταγή της στη φραγκική φεουδαρχία,. Γι' αυτό, λέγοντας «Δύση», εννοούμε κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή γεωγραφική περιοχή. Ακόμη, κάτι ευρύτερο και από μια συγκεκριμένη, πολιτιστική παρουσία. «Δύση» σημαίνει την αλλοτριωμένη Χριστιανοσύνη στο σύνολό της και στην καθολικότητά της. Γιατί η αλλοτρίωση της Δυτικής κοινωνίας συντελέσθηκε σε όλα τα επίπεδα: το θρησκευτικό, το πολιτιστικό και το κοινωνικοπολιτικό…

Η στάση της Δύσεως απέναντι στον άνθρωπο συνδέθηκε με μίαν άλλη επανάσταση ενάντια στη φραγκική - παπική υποδούλωση του ανθρώπου κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα. Πρόκειται για την Αναγέννηση (15ος - 16ος αι.), η οποία, για να ελευθερώσει τον άνθρωπο από την παπική καταπίεση, έκαμε τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου («μέτρον πάντων πραγμάτων»), αλλά τον εγκλώβισε στον κόσμο και την προσωρινότητα, αποσπώντας τον από την στροφή προς τα άνω, πού τόσο ασύστολα είχε καταχραστεί η παπωσύνη (πρβλ. τα συγχωροχάρτια λ.χ.) . Ο ανθρωποκεντρισμός της Αναγέννησης ήταν η αναίρεση του θεανθρωποκεντρισμού της Ορθοδοξίας. Στήν Εκκλησία ως Ορθοδοξία ο άνθρωπος έχει προορισμό να γίνει «Θεός κατά χάριν», με την ένταξή του μέσα στο Σώμα του Χριστού. Στή Δύση χάθηκε αυτή η έγνοια της θεώσεως, όπως την βιώνει αδιάκοπα η Ορθόδοξη Ανατολή, ο δε ρόλος του Χριστιανισμού, όταν γίνεται δεκτός, περιορίσθηκε σε προσπάθεια εξηθικισμού του ανθρώπου (ατομοκρατικός μοραλισμός), για την διευθέτηση ενδοκοσμικών σκοπιμοτήτων (εξασφάλιση αρμονικών κοινωνικών σχέσεων). Γυμνός όμως από χάρη ο άνθρωπος, μένει εντελώς αδύναμος να πραγματοποιήσει και την απλή ηθική βελτίωσή του, αφού δεν γνωρίζει τον τρόπο να νικά με τη Χάρη του Θεού τα πάθη του και να μεταβάλλεται σε «ναό του Αγίου Πνεύματος» (Α' Κορ. 6,19), πού είναι ο προορισμός του.

Με την ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της θετικής φιλοσοφίας (17ος αι. κ.έ.) προχώρησε η Ευρώπη από την Αναγέννηση στον Διαφωτισμό, ο όποιος αυτοθεοποίησε τον ανθρώπινο λόγο και τον ίδιο τον άνθρωπο, κηρύσσοντας την αυθαίρετη κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φυσική καί ιστορική πραγματικότητα καί συντελώντας στην «εξορία» του Θεού από την ιστορία. Πρόκειται για την τραγική «ανταρσία, κατά του υπερβατικού», όπως εύστοχα την χαρακτηρίζει ο καθηγ. Χρ. Γιανναράς. Καί όταν ακόμη δεν απορρίπτεται ρητά ο Θεός (άθεος διαφωτισμός), ο Θεός χωρίζεται από την ανθρώπινη ζωή (Δεϊσμός). Πρόκειται για τον «θάνατο του Θεού», πού διαπίστωσε τον περασμένο αιώνα ο Νίτσε και ανέλυσε «θεολογικά» η σύγχρονη δυτική θεολογική σκέψη. Θάνατος του Θεού είναι ακριβώς η αποκοπή της θρησκευτικής πίστεως από την καθημερινή εμπειρία. Η θρησκεία θεωρείται αναγκαία έστω για την εξασφάλιση μιας θέσης στον παράδεισο, αλλά ούτε καν διανοείται ο σύγχρονος άνθρωπος, ότι η χριστιανική πίστη θέλει να μεταβάλει και την ανθρώπινη κοινωνία σε «βασιλεία Θεού» («γήν ουρανόν ποιήσωμεν», έλεγε συχνά ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος).

Ενώ η ορθόδοξη παράδοση διασώζει την έννοια του (εκκλησιαστικού) σώματος καί της ανάπτυξης όλης της ζωής μέσα σ’ αυτό (ενορία - κοινότητα), η Δύση δημιούργησε μιαν άλλη στάση ζωής, θεμελιωμένη στην ατομοκρατία καί εκφραζόμενη θρησκευτικά ως πιετισμός (ευσεβισμός) , δηλαδή ατομική ηθική ωφελιμιστική σκοπιμότητα…