του Φώτη Κόντογλου
...Το πρώτο πού θα με ρωτήσει κανένας είναι: «Γιατί αυτή η τέχνη (Βυζαντινή ζωγραφική) δεν είναι φυσική;»
Λοιπόν, δεν είναι φυσική, επειδή δεν έχει σκοπό να εκφράσει μοναχά το φυσικό, αλλά και το υπερφυσικό. Η τέχνη που έχει σκοπό να παραστήσει μοναχά αυτά που βλέπουμε με τα σαρκικά μάτια μας, λέγεται αναπαραστατική, επειδή παριστάνει έναν άνθρωπο, ή ένα ιστορικό καθέκαστο, ή ένα φυσικό φαινόμενο, όπως απάνω-κάτω θα 'τανε αν το βλέπαμε το ίδιο. Ο ζωγράφος το ξαναπαρασταίνει με τη φαντασία του. Η βυζαντινή όμως τέχνη δεν έχει σκοπό αυτό το πράγμα, αλλά θέλει να μας ανεβάσει από τα αισθητά στα νοητά, από εκείνα πού βλέπουμε με τα υλικά μάτια μας, σε κείνα πού βλέπει όποιος έχει μάτια πνευματικά, δηλαδή από τα εφήμερα, στα αιώνια. Αυτό το ανέβασμα λέγεται αναγωγή.
Μεταχειρίζεται κι αυτή φυσικά σχήματα και χρώματα, αλλά αυτά τα στοιχεία τα πνευματοποιεί, τα αλλάζει από υλικά, πνευματικά. Τα σχήματα και τα χρώματα στή βυζαντινή τέχνη γίνουνται μυστικά, γιά να μπορέσουνε να εκφράσουνε τον μυστικόν κόσμο του πνεύματος. Να γιατί δεν απομένουνε φυσικά. Όπως μια λέξη ή και περισσότερες που εκφράζουνε κάτι υλικό, γίνουνται πνευματικές καί εκφράζουνε κάποια πνευματικά καί μυστικά νοήματα, έτσι γίνεται και με τα σχήματα και με τα χρώματα της βυζαντινής ζωγραφικής…
»…Οι λέξεις μπορεί να εκφράζουνε κάποια πράγματα υλικά, αλλά έτσι που είναι ταιριασμένες, παίρνουνε κάποιο νόημα μυστικό. Οι λέξεις: άγιος, όσιος, παράκλητος, άρτος, οίνος, κλίμαξ, αναβαθμοί, είναι αρχαίες ελληνικές, πλην στο Ευαγγέλιο καί στα βιβλία της Εκκλησίας πήρανε κάποιαν άλλη, μυστική σημασία, γινήκανε αγιασμένες. Η αμαρτωλή γλώσσα του Αριστοφάνη καί του Λουκιανού έγινε άλλη, καινούργια γλώσσα, κατά τον λόγο πού είπε ο Χριστός για όσους τον πιστεύουνε, ότι «γλώσσαις λαλήσουσι καιναίς», και κατά τα λόγια του Παύλου πού είπε: «Τα αρχαία παρήλθεν, ιδού γέγονε καινά τα πάντα.»
Στήν Ορθοδοξία, όλα είναι πνευματικά, με την πραγματική σημασία που έχει το πνευματικό. Για τούτο ο Ντοστογέφσκης έλεγε σε κάποιον φίλο του Ευρωπαίο: «Εμείς σας καταλαβαίνουμε εσάς τους Ευρωπαίους σε ό,τι σκεφτόσαστε και σε ό,τι αισθανόσαστε, αλλά εσείς δεν μπορείτε να μας καταλάβετε. Εμείς είμαστε ορθόδοξοι. Μια ορθόδοξη καρδιά όλα μπορεί να τα καταλάβει.»
Αυτός ο πνευματικός χαραχτήρας που έχει η Ορθοδοξία, εκφράζεται με τη λατρεία καί με τις εκκλησιαστικές τέχνες, που είναι η αρχιτεκτονική, η αγιογραφία, η ψαλμωδία, η υμνολογία κλπ. Μια τέτοια θρησκεία αποτείνεται στον εσωτερικόν άνθρωπο, κι όποιος την πιστεύει, καταυγάζεται ολοένα, λεπτύνεται, γίνεται πνευματικός καί αποκτά «πνευματικόν οφθαλμόν» και «πνευματικά ώτα». Να γιατί έλεγε ο Ντοστογέφσκης αυτό πού έλεγε.
Τα παραπάνω λόγια ίσως βοηθήσουνε τον αναγνώστη στο να καταλάβει «τα άδηλα καί τα κρύφια» της βυζαντινής τέχνης, μ’ όλο πού αυτά τα πράγματα δεν τα μαθαίνει κανένας, αν δεν ζει με κάποιον άλλον τρόπο. Τα κάνει ζωή άμα έχει πίστη, αλλιώς απομένουνε ξερές γνώσεις, γράμμα νεκρόν. Αυτά τα πράγματα δεν είναι γνώση, για να τα μάθει κανένας. Δεν μπαίνει κανένας αμύητος στη θάλασσα των μυστηρίων. Χρειάζεται να είναι γυμνασμένες οι πνευματικές σου αισθήσεις, για να μπορούνε να πιάσουνε τους πνευματικούς ήχους και τα πνευματικά σχήματα καί χρώματα. «Η εν Χριστώ ζωή», λέγει ένας άγιος, «διυλίζει τα εισερχόμενα δια των πυλών της όψεως και της ακοής»…
Λοιπόν, δεν είναι φυσική, επειδή δεν έχει σκοπό να εκφράσει μοναχά το φυσικό, αλλά και το υπερφυσικό. Η τέχνη που έχει σκοπό να παραστήσει μοναχά αυτά που βλέπουμε με τα σαρκικά μάτια μας, λέγεται αναπαραστατική, επειδή παριστάνει έναν άνθρωπο, ή ένα ιστορικό καθέκαστο, ή ένα φυσικό φαινόμενο, όπως απάνω-κάτω θα 'τανε αν το βλέπαμε το ίδιο. Ο ζωγράφος το ξαναπαρασταίνει με τη φαντασία του. Η βυζαντινή όμως τέχνη δεν έχει σκοπό αυτό το πράγμα, αλλά θέλει να μας ανεβάσει από τα αισθητά στα νοητά, από εκείνα πού βλέπουμε με τα υλικά μάτια μας, σε κείνα πού βλέπει όποιος έχει μάτια πνευματικά, δηλαδή από τα εφήμερα, στα αιώνια. Αυτό το ανέβασμα λέγεται αναγωγή.
Μεταχειρίζεται κι αυτή φυσικά σχήματα και χρώματα, αλλά αυτά τα στοιχεία τα πνευματοποιεί, τα αλλάζει από υλικά, πνευματικά. Τα σχήματα και τα χρώματα στή βυζαντινή τέχνη γίνουνται μυστικά, γιά να μπορέσουνε να εκφράσουνε τον μυστικόν κόσμο του πνεύματος. Να γιατί δεν απομένουνε φυσικά. Όπως μια λέξη ή και περισσότερες που εκφράζουνε κάτι υλικό, γίνουνται πνευματικές καί εκφράζουνε κάποια πνευματικά καί μυστικά νοήματα, έτσι γίνεται και με τα σχήματα και με τα χρώματα της βυζαντινής ζωγραφικής…
»…Οι λέξεις μπορεί να εκφράζουνε κάποια πράγματα υλικά, αλλά έτσι που είναι ταιριασμένες, παίρνουνε κάποιο νόημα μυστικό. Οι λέξεις: άγιος, όσιος, παράκλητος, άρτος, οίνος, κλίμαξ, αναβαθμοί, είναι αρχαίες ελληνικές, πλην στο Ευαγγέλιο καί στα βιβλία της Εκκλησίας πήρανε κάποιαν άλλη, μυστική σημασία, γινήκανε αγιασμένες. Η αμαρτωλή γλώσσα του Αριστοφάνη καί του Λουκιανού έγινε άλλη, καινούργια γλώσσα, κατά τον λόγο πού είπε ο Χριστός για όσους τον πιστεύουνε, ότι «γλώσσαις λαλήσουσι καιναίς», και κατά τα λόγια του Παύλου πού είπε: «Τα αρχαία παρήλθεν, ιδού γέγονε καινά τα πάντα.»
Στήν Ορθοδοξία, όλα είναι πνευματικά, με την πραγματική σημασία που έχει το πνευματικό. Για τούτο ο Ντοστογέφσκης έλεγε σε κάποιον φίλο του Ευρωπαίο: «Εμείς σας καταλαβαίνουμε εσάς τους Ευρωπαίους σε ό,τι σκεφτόσαστε και σε ό,τι αισθανόσαστε, αλλά εσείς δεν μπορείτε να μας καταλάβετε. Εμείς είμαστε ορθόδοξοι. Μια ορθόδοξη καρδιά όλα μπορεί να τα καταλάβει.»
Αυτός ο πνευματικός χαραχτήρας που έχει η Ορθοδοξία, εκφράζεται με τη λατρεία καί με τις εκκλησιαστικές τέχνες, που είναι η αρχιτεκτονική, η αγιογραφία, η ψαλμωδία, η υμνολογία κλπ. Μια τέτοια θρησκεία αποτείνεται στον εσωτερικόν άνθρωπο, κι όποιος την πιστεύει, καταυγάζεται ολοένα, λεπτύνεται, γίνεται πνευματικός καί αποκτά «πνευματικόν οφθαλμόν» και «πνευματικά ώτα». Να γιατί έλεγε ο Ντοστογέφσκης αυτό πού έλεγε.
Τα παραπάνω λόγια ίσως βοηθήσουνε τον αναγνώστη στο να καταλάβει «τα άδηλα καί τα κρύφια» της βυζαντινής τέχνης, μ’ όλο πού αυτά τα πράγματα δεν τα μαθαίνει κανένας, αν δεν ζει με κάποιον άλλον τρόπο. Τα κάνει ζωή άμα έχει πίστη, αλλιώς απομένουνε ξερές γνώσεις, γράμμα νεκρόν. Αυτά τα πράγματα δεν είναι γνώση, για να τα μάθει κανένας. Δεν μπαίνει κανένας αμύητος στη θάλασσα των μυστηρίων. Χρειάζεται να είναι γυμνασμένες οι πνευματικές σου αισθήσεις, για να μπορούνε να πιάσουνε τους πνευματικούς ήχους και τα πνευματικά σχήματα καί χρώματα. «Η εν Χριστώ ζωή», λέγει ένας άγιος, «διυλίζει τα εισερχόμενα δια των πυλών της όψεως και της ακοής»…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου