Το Βυζάντιο

Ο Φώτης Κόντογλου, γράφει μεταξύ άλλων: «…Οι άνθρωποι που ζούσανε στο Βυζάντιο, μ’ όλο που πολλοί απ’ αυτούς βαστούσανε από το ίδιο αρχαίο ελληνικό αίμα κ’ είχανε την ελληνική παιδεία, ήτανε όμως ολότελα άλλοι...

»Λοιπόν το Βυζάντιο είναι ένα μεγάλο πράγμα. Είναι ο καιρός και ο τόπος που ζούσανε οι άνθρωποι με τον πόθο του υπερφυσικού, της αιωνιότητας… Οι Βυζαντινοί πιστεύανε στα μυστήρια και στην αλήθεια που αποκάλυψε ο Χριστός, ήγουν στον θαυμαστόν κόσμο που βρίσκεται πέρα από ό,τι πιάνουνε οι αισθήσεις και το μυαλό, ενώ ο αρχαίος σταματούσε ως εκεί… Η αρχαιότητα είναι η βασιλεία του λογικού, ενώ το Βυζάντιο είναι η βασιλεία της πίστεως, της πνευματικής μέθης και της αθανασίας… Το Βυζάντιο πρωτάνοιξε την «πύλην την κεκλεισμένην» και μπόρεσε κ’ είδε ο άνθρωπος εκείνα τα θαυμάσια, που είπε ο Χριστός πως δεν μπορέσανε να τα δούνε οι σοφοί κ’ οι συνετοί της αρχαιότητας…

»Στις ψυχές του Βυζαντίου η θρησκεία του Χριστού έφερνε την αληθινή πίστη, κ’ η μέλλουσα ζωή ήτανε καθαρή μπροστά τους, κι ολοένα τα μάτια τους ήτανε γυρισμένα κατά κείνη την Άνω Ιερουσαλήμ. Και όσα θαυμαστά έργα κάνανε με τις τέχνες, κι όσες γιορτές πανηγυρίζανε, όλα ήτανε απλή προδιατύπωση της μέλλουσας μακαριότητας. Ο άνθρωπος κ’ οι ελπίδες του τραβούσανε με βεβαιότητα προς την αιωνιότητα.

Το Βυζάντιο το σκέπαζε κείνη η φωτεινή νεφέλη που σκέπασε τους τρεις αποστόλους κατά την Μεταμόρφωση του Χριστού στο όρος Θαβώρ. Η αγιότης, η οσιότης, η μακαριότης γινήκανε πραγματικότητες της ζωής, δεν ήτανε όπως πριν κάποια ηθικά σύμβολα. Και οι λέξεις της ελληνικής γλώσσας καθαγιαστήκανε κι αυτές από τα άγια νοήματα που εκφράζανε, και πήρανε κάποια σημασία που δεν είχανε, σημασία μυστική, βαθειά, πνευματική.

Ο άνθρωπος έγινε πιο εσωτερικός, κατέβηκε στον βυθό του εαυτού του, «έγνω εαυτόν», όχι όπως ήθελε η αρχαία φιλοσοφία με το ερευνητικό ψάξιμο των εγκάτων του, αλλά με τον θείον έρωτα που του έλεγε: «Υμείς ναός του πνεύματος εστε». Με την ταπείνωση έγινε πιο ευαίσθητος στον ψυχικό πόνο και στη συντριβή της καρδιάς, και βρήκε τη λύτρωση της συγγνώμης και της μετανοίας. Δεν στέκεται πια σαν εγωϊστής, ανδριάντας ασάλευτος και αυθάδης, αλλά πέφτει και σηκώνεται ολοένα. Ο άρχοντας καλογερεύει και γίνεται υποταχτικός του δούλου του, η πόρνη ξαναστολίζεται με τ’ άνθη της παρθενίας, ο δήμιος γονατίζει κι ασπάζεται τα πόδια εκείνου που βασάνιζε.

Το Βυζάντιο… απ’ αυτό γίνηκε η επτάφωτος λυχνία που θα φωτίζει τον κόσμο στον αιώνα του αιώνος».